…Ymunwch ag Sarah Hawkes, Swyddog Prosiect Isogenus nebucula Natur am Byth Buglife, yn ein blog diweddaraf. (view this page in English)
Mae fy hanes yn dechrau ganol mis Medi yn ystod y dyddiau olaf, cynnes, haf bach Mihangel hynny wrth edrych o gwmpas ar flodau hydrefol eich gardd, eich blwch ffenestr neu’r parc – lle bynnag mae blodyn neu ddau yn llawn neithdar – gallwch weld pry hofran marmalêd bach yn bwydo, neu bry hofran Eristalis mwy neu efallai bry bach arall..Mae’r benywod (a benywod yn bennaf sy’n feichiog gydag wyau sy’n gwneud y daith) yn bwydo yn barod ar gyfer taith hir.
Yn sydyn, un bore yma yng ngogledd Cymru bydd arwydd – efallai oerfel yn yr awyr, efallai fod hyd y dydd yn fyrrach na hyd arbennig – ond beth bynnag ydyw (a gallai fod yn wahanol i bob rhywogaeth neu hyd yn oed pob poblogaeth) y diwrnod hwnnw bydd pob un o’r rhywogaethau hynny yn eich gardd yn codi ac yn hedfan yn uchel i ddal y gwyntoedd tua’r de. Mae pryfed mudol yn defnyddio gwyntoedd, ond nid ydynt yn dibynnu arnynt, mae ganddynt gyfeiriad mewn golwg ac yn anelu ato yn unig yn hytrach na chael eu chwythu ar hap.
Bydd ‘fy’ mhryf hofran o’m gardd yn mynd tua’r de, yn croesi Sianel Môr Udd ac yn hedfan ar draws Ffrainc a Sbaen. Pan fydd yn cyrraedd y Pyrenees, bydd yn dewis hedfan dros fwlch yn y mynyddoedd yn hytrach na hedfan yn rhy uchel dros y copaon.
Y mudo dwys hwn trwy fylchau’r mynyddoedd a ddatgelodd symudiad torfol pryfed i wyddonwyr yn gyntaf. Aeth cwpl o ymchwilwyr adar, Mr. a Mrs. Lack, ar wyliau ym mynyddoedd y Pyrenees yn y 1950au i wylio adar yn mudo. Tra yno, fe sylweddolon nhw’n raddol fod rhywbeth hyd yn oed yn fwy anhygoel yn digwydd. Roedd miloedd o bryfed hefyd yn cribo’r bylchau gyda’r adar ac yn mynd tua’r de. Cofnododd y Lacks bryd hynny mai yma efallai oedd ‘yr ymfudwyr mwyaf rhyfeddol oll’.
Yn y cyfamser, ar ôl brwydro yn erbyn blaenwyntoedd dros y bwlch mae fy mhryf hofran bach yn llithro i lawr ochrau de-orllewinol y mynyddoedd ac yn parhau ar draws Sbaen i arfordir y de ger Gibraltar, ar y daith dros y môr fyrraf i Affrica. Am y tro, daw’r stori i ben yma, ar ôl teithio o leiaf i fasn Môr y Canoldir. Ond mae’n debygol y bydd hi’n parhau i fynd llawer ymhellach. Mae llawer o waith yn dal i gael ei wneud gan ymchwilwyr i ddarganfod ble maen nhw’n mynd ond fel arwydd o arsylwi personol ym mis Rhagfyr 2022, gwelais bryfed hofran marmalêd mewn gwerddon yn y Sahara a daethom o hyd i gorff glöyn mantell dramor ar ben llosgfynydd diffoddiedig yn yr anialwch.
Ble bynnag y bydd hi a’i babanod yn treulio’r gaeaf, ar y daith yn ôl nid oes unrhyw hediad unigol hir, ac ni ddaw fy mhryfed hofran byth yn ôl i’m gardd. Yn lle hynny, bydd hi’n marw ar ôl dodwy ei hwyau yn y de cynnes.
Rhai cenedlaethau’n ddiweddarach, mae gwanwyn hemisffer y gogledd yn dechrau camu tua’r gogledd ac mae disgynyddion fy mhryf hofran yn dilyn wrth reddf, heb riant i ddweud wrthyn nhw ble i fynd. Maen nhw’n manteisio ar y tyfiant newydd a’r cynefin llai gorlawn cyn daw gweddill ‘ton werdd y gwanwyn’ i ddodwy wyau ger nythfa pryfed gleision sydd newydd ddeor.
Ac felly mae’n mynd ymlaen ar draws gwastadeddau Ewrop: Mae’r wyau’n deor, yn bwyta’r pryfed gleision y mae mam wedi’u gweld ac wedi dodwy ei hwyau yn eu plith, ac mae’r genhedlaeth nesaf o oedolion yn codi i hedfan ychydig ymhellach i’r twf pryfed gleision nesaf ychydig filltiroedd tua’r gogledd, a’r gwanwyn nesaf ymlaen ac ymlaen tan, cenedlaethau’n ddiweddarach mae perthynas (mwy na thebyg? o bosib? gymaint o gyfleoedd ymchwilio!) i’m pry hofran gwreiddiol yn cyrraedd yn ôl i’m gardd.
Goblygiadau
Nid stori hudol yn unig yw hon o bell ffordd. O safbwynt planedol, mae mudo yn rhan sylfaenol o’r hyn sy’n cadw ein hecosystemau i weithredu.
Meddyliwch am y camau dan sylw. Bydd pry hofran yn yfed neithdar o flodyn yn fy ngardd, wedi tyfu i fyny yno ac yn awr yn cario wyau, yn hedfan ychydig filoedd o filltiroedd i’r de lle mae’n dodwy ei hwyau ac yna’n marw, gan adael ei chorff (wedi’i fwydo ar faetholion o’m gardd) i bydru efallai mewn gardd teulu sy’n byw mewn gwerddon anial, neu efallai hyd yn oed ymhellach, i’r de o’r Sahara mawr ei hun. Mae ychydig o’m gardd yn mynd i Affrica bob blwyddyn ac mae hyn wedi bod yn digwydd ers miloedd o flynyddoedd! Cysylltiad gwych, newydd ei ddarganfod â phobl a lleoedd na fyddaf byth yn eu hadnabod, ac nid un ffordd yn unig mohono. Bydd y maethynnau yn yr ardd bell honno yn teithio tua’r gogledd gyda phlant fy mhryfed hofran. Yn araf, flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae gogledd a de yn cymysgu’n gyson. Yn bwysig, mae’r daith i’r gogledd yn bwydo’r pellter cyfan lle bynnag y mae’r pryfed yn bridio, yn bwydo, yn baeddu ac yn marw.
Mae peillio yn fantais arall i’r stori fudo hon. Ar y ffordd i’r gogledd mae pryfed sy’n symud i ddod o hyd i borfeydd newydd yn cario paill a gasglwyd yn ystod eu pryd olaf gyda nhw. P’un a ydyn nhw’n bryfed neu’n unrhyw bryfyn arall, os ydyn nhw’n bwyta neithdar fel oedolion mae’n debygol y byddan nhw’n codi paill wrth wneud hynny. Gallant gludo’r deunydd planhigion genetig hwn 50 milltir i’r gogledd ar draws y môr (ee croesi o Irac i Gyprus) neu filltir neu ddwy i’r ddôl flodeuog nesaf. Ar y ffordd i’r de, efallai y bydd pryfed ac adar yn stopio i ail-lenwi â thanwydd sy’n creu cyfle i blanhigion blodeuol yr hydref ledaenu eu genynnau tua’r de.
Bydd rhai enghreifftiau o bwysigrwydd y cylch cyfan hwn yn helpu yma: Mae gan fioled yn ne Sbaen, Viola cazorlensis, boblogaeth yn bodoli mewn clytiau bach iawn y credid ar un adeg eu bod yn boblogaethau creiriol yn prysur ddiflannu. Pan astudiwyd y DNA, roedd yn hynod amrywiol o fewn pob poblogaeth mor fach. Y ddamcaniaeth yw bod y fioled fach hon wedi esblygu gyda pheillwyr i flodeuo ar adegau mudo a chael eu peillio gan wyfyn sy’n mudo, y gwalch-wyfyn hofrol (Macroglossum stellatarum).
Ym mynyddoedd y Pyrenees mae ystlum brodorol (Tadarida teniotis) sydd wedi datblygu ei gylchred bridio cyfan i fanteisio ar fewnlifiad bwyd mudol yr hydref. Mae’r rhan fwyaf o ystlumod yn rhoi genedigaeth yn y gwanwyn wrth i’r poblogaethau o bryfed dyfu. Mae’r boblogaeth o bryfed yn y Pyrenees ar ei hanterth yn ystod mis Medi a mis Hydref ac yno mae’r ystlumod yn geni’r ifanc ar ddechrau mis Medi fel bod eu cywion yn gallu pesgi mewn pryd i aeafgysgu!
Addasiad rhyfeddol arall y credir bellach, yw bod planhigion ardaloedd rhew parhaol dim ond yno oherwydd maetholion y priddoedd a drosglwyddwyd gan rywogaethau mudol o bob math sy’n cyrraedd yn yr haf i fridio.
Beth allwn ni wneud ar unwaith i gadw’r cylch hwn i fynd a chefnogi pryfed sy’n mudo?
Gall pob un ohonom ddechrau nawr trwy wneud ein mannau yn groesawgar ac annog y cylchred i weithio lle’r ydym ni, gyda lle i infertebratau. Gallwch adael i rywfaint o’ch gardd neu flwch ffenestr fynd yn wyllt a gweld beth ddaw, plannu rhai blodau brodorol, adeiladu gwesty gwenyn neu lagŵn pryfed hofran, ac yn hollbwysig, peidio â defnyddio plaladdwyr na chwynladdwr..
Yn bwysicaf oll, ‘sylwch’ ar y pryfed sy’n ymweld â’ch gofod a darganfod rhagor o wybodaeth amdanynt. Tynnwch lun, siaradwch amdanyn nhw gyda’ch ffrindiau ac ar gyfryngau cymdeithasol a mwynhewch fod yn rhan o natur.
Darllenwch Rhan 1, Mudo Pryfed.
Main Image Credit: Marmalade Hoverfly (Eipisyrphus balteatus) © Will Hawkes
